«Προλεγόμενα» στην εφ (Ρ. Σώκου, 1961)

Το 1961 κυκλοφόρησε η ανθολογία «Φανταστικά διηγήματα» από τις εκδόσεις Γαλαξίας, σε επιλογή και μετάφραση Ροζίτας Σώκου (αν και δεν γινόταν αναφορά στο όνομά της). Πιθανότατα ήταν η πρώτη ανθολογία διηγημάτων σύγχρονης επιστημονικής φαντασίας στα ελληνικά. Περιλάμβανε 8 διηγήματα και ξεκινούσε με μια πολύ καλή εισαγωγή της Σώκου, η οποία έχει ιστορικό ενδιαφέρον και παρατίθεται αυτούσια στη συνέχεια. Περισσότερα για την ανθολογία, η οποία ανατυπώθηκε το 1978 από τις εκδόσεις Ερμείας αυτή τη φορά με αναφορά στη Σώκου, μπορείτε να διαβάσετε εδώ.

Φανταστική επιστήμη συνήθισαν να αποκαλούν τα διηγήματα και τα μυθιστορήματα που ζήτησαν ανά τους αιώνες να προφητεύσουν κάτι από τον κόσμο της αύριον, από τις κατακτήσεις της επιστήμης και της κοινωνιολογίας. Είναι άδικο να συγχέουμε τα έργα φανταστικής επιστήμης με τα διηγήματα που παρουσιάζουν μόνο τέρατα. Και όμως, πολλές φορές, τα τέρατα αυτά δεν είναι τόσο περιφρονητέα. Αντιπροσωπεύουν και αυτά τους φόβους της ανθρωπότητας εμπρός στη μηχανική πρόοδο, και αν τα έργα φανταστικής επιστήμης έχουν αντιπροσώπους σαν το ταξίδι στη Σελήνη του Συρανό ντε Μπερζεράκ, το κλασικό «Erewhon» του Μπάτλερ ακόμα και τα ταξίδια του «Γκιούλιβερ» (η χώρα των αλόγων είναι μια τέλεια προσπάθεια ουτοπιστικής κοινωνίας).

Πριν φτάσουμε στον Ουέλς και τον Ιούλιο Βερν, τα τέρατα ξεκινούν από το τραγικό δημιούργημα της συζύγου του Σέλεϊ Μαίρης, τον «Φρανκεστάιν» που τόση τύχη γνώρισε 120 χρόνια αργότερα στον λαϊκό κινηματογράφο.

Το τέλος του δεκάτου ενάτου αιώνα είδε τη συντριβή των ρομαντικών μύθων και ο θετικισμός, την ώρα που όλα -η πίστη, το πάθος, το αίσθημα- ήταν υπό συζήτηση έσωσε και θεοποίησε την επιστήμη. Ήταν τα χρόνια που ο Ζολά έγραφε: «Η ανθρωπότητα γλιστράει, θύμα του ιλίγγου, στον απότομο κατήφορο της επιστήμης. Δάγκωσε το μήλο και θέλει να ξέρει τα πάντα. Αυτό που μας σκοτώνει, αυτό που μας αδυνατίζει, είναι το ότι γινόμαστε σοφοί, είναι το ότι τα κοινωνικά και θεία προβλήματα θα βρουν τη λύση τους μια από αυτές τις μέρες. Θα δούμε τον Θεό, θα δούμε την αλήθεια και μπορείτε λοιπόν να φανταστείτε με τι πυρετό βιασύνης ζούμε και πεθαίνουμε». Έλεγε επίσης: «Βρισκόμαστε στο κατώφλι ενός αιώνα επιστήμης και πραγματικότητας και ταλαντευόμαστε ώρες ώρες σαν μεθυσμένοι, μπροστά στη μεγάλη λάμψη που υψώνεται μπροστά μας».

Και όμως, κι αυτά τα λόγια, αυτή η πίστη στην ξαφνική αποκάλυψη των πάντων ήταν ακόμα ρομαντική. Χρειάστηκαν πολλά χρόνια επιστήμης για να πεισθεί ο άνθρωπος πως δεν θα μπορούσε ποτέ να ανακαλύψει τον Θεό κάτω από το μικροσκόπιο. Χρειάστηκαν δύο παγκόσμιοι πόλεμοι και η βόμβα της Χιροσίμα για να δούμε την επιστήμη όχι μόνο σαν τη «λάμψη» του Ζολά, αλλά σαν τη σκοτεινή δύναμη που σπρώχνει την ανθρωπότητα στην αυτοκτονία.

Και ο φόβος δημιουργεί την ελπίδα, τον μύθο. Ενώ οι εκκλησίες δεν τολμούν πια να αναστήσουν το θαύμα, ο κόσμος το περιμένει σήμερα από την διαπλανητική επιστήμη. Αυτή ανοίγει και πάλι τις πόρτες των θαυμάτων και αφήνει την φαντασία ελεύθερη να παρηγορήσει.

Δεν πρόκειται να επιμείνουμε εδώ στην ανατριχιαστική ακρίβεια με την οποία πολλά φανταστικά μυθιστορήματα του εικοστού αιώνα πραγματοποιούνται πολύ νωρίτερα από όσο φαντάστηκαν ποτέ οι συγγραφείς τους. Για τον «Γενναίο, καινούργιο κόσμο» του Χάξλεϊ ο οποίος τείνει να γίνει αληθινός, πεντακόσια χρόνια νωρίτερα. Η προφητεία δεν είναι το σημαντικότερο που μας προσφέρουν. Σαν έργα «φυγής» δε, έχουν πολλά μειονεκτήματα. Αποτελούν όμως, για την εποχή μας, ό,τι ήταν το ιπποτικό μυθιστόρημα γύρω στα 1450, όταν ξεκίνησε από την Ισπανία για να κατακτήσει τον κόσμο ολόκληρο. Το ιπποτικό μυθιστόρημα γαλούχησε τους Caballeros di Conquista που ανακάλυψαν την Αμερική. Το φανταστικό επιστημονικό διήγημα είναι το φολκλοριστικό φαινόμενο μιας εποχής που αναζητά στο άπειρο την πραγματοποίηση των πόθων μας που τόσο απογοητεύθηκαν στη Γη.

Τα διηγήματα

Άπειρα είναι τα είδη των φανταστικών διηγημάτων. Στη συλλογή τούτη, προσπαθήσαμε να δώσουμε τα ωραιότερα, μιας και αποτελεί το πρώτο βήμα στην Ελλάδα.

Το «Κυνηγοί του διαστήματος» μας μεταφέρει σε έναν κόσμο πιθανότατο. Στα πρώτα ταξίδια των αποίκων του Άρη, στην πρώτη προσπάθεια να γίνει ανεξάρτητος ο πλανήτης, να αποκτήσει ο άνθρωπος μια νοοτροπία διαφορετική από τη νοοτροπία των γήινων πατέρων του. Οι Άρειοι του διηγήματος, κατορθώνουν να κόψουν τον ομφάλιο λώρο που τους δένει με τη Γη και το κατόρθωμά τους σίγουρα, κάποτε, θα γίνει πραγματικότητα.

Ένας ύμνος στην αντοχή του ανθρώπου, στην αντοχή που θα τον βοηθήσει μέσα στους κινδύνους των πρώτων διαπλανητικών ταξιδιών, είναι το ανατριχιαστικό «Επιβίωση». Θα σας τρομάξει, αλλά μην νομίσετε ότι κατηγορεί την ηρωίδα του.

Και στη Γη; Το «Φεγγάρι είναι πράσινο» μας μεταφέρει στον φρικιαστικό κόσμο που θα ακολουθήσει το πρώτο ολοκληρωτικό ατομικό πόλεμο. Και όμως, είναι το ωραιότερο, το ποιητικότερο από όλα τα διηγήματα.

Στους ξένους πλανήτες που θα εγκατασταθεί ο άνθρωπος μπορεί να μην σταματήσουν οι πόλεμοι. Το «Δεν είμαι τίποτα» μεταφέρει σημερινά ψυχολογικά προβλήματα σε αυριανές συνθήκες.

Το «Η μηχανή σταμάτησε» που είναι μια προφητεία για τη ζωή της ανθρωπότητας ύστερα από πολλά χρόνια, περιγράφει με ζωντάνια και δύναμη τους αφάνταστους κινδύνους που περικλείει η μεγάλη και αδιάκοπη υλική πρόοδος, η αχαλίνωτη τάση του ανθρώπου να υλοποιήσει και να μηχανοποιήσει τα πάντα, ακόμα και την ψυχή και το πνεύμα του...

Όμως αυτό είναι αδύνατο... Απραγματοποίητο. Η «Μηχανή» δεν είναι παντοδύναμη. Κάποτε σταματά και ο άνθρωπος βρίσκει ξανά τον εαυτό του, την ανθρωπιά του και τη γαλήνη του, θυμάται πως έχει πλαστεί κατ' εικόνα και ομοίωση με ένα Θεό και ζει πια σύμφωνα με τη θεία ουσία της ψυχής του, πιστός στο αληθινό και στο θείο νόημα της ζωής!...

Στο «Ταξίδι χωρίς τέλος» βλέπουμε όλη τη φρίκη και την ολοκληρωτική καταστροφή του πυρηνικού πολέμου πάνω στη Γη, τη μάταιη και παράλογη προσπάθεια του ανθρώπου να τελειοποιήσει όσο μπορεί κάθε τεχνητό και μηχανικό μέσο που θα τον απομάκρυνε από τη φυσική ζωή της Γης του, και ύστερα, όταν πια μοιραία και αναπόφευκτα η απόλυτη καταστροφή θα έχει έρθει, τον πόθο της φυγής του μακριά από τη συμφορά και την ασίγαστη νοσταλγία του να δει ξανά την απλή Γη του, τα καταπράσινα φύλλα των δέντρων, τη γαλανή θάλασσα και τα πολύχρωμα λουλούδια...

Απλό και χαριτωμένο, με όλη του την παραδοξολογία και την απιθανότητα, το «Ο Κονρουά και οι κόπιες του» μας μιλάει για την ανάγκη την ψυχική που έχει ο άνθρωπος να τον τιμάνε και να τον εμπιστεύονται, ενώ στο «Φρουρό» περιγράφεται λιτά και σύντομα, με ζωντάνια και παραστατικότητα, η φρίκη ενός πολέμου πιθανού ανάμεσα στους μακρινούς και άγνωστους πλανήτες κι αποδίδεται στους κατοίκους τους, η ψυχολογία των ανθρώπων της Γης!

Ο κριτικός δεν μπορεί σήμερα να διατηρήσει την περιφρονητική του συνήθως στάση απέναντι στα έργα φανταστικής επιστήμης. Όχι μόνο οι ένδοξοι πρόγονοι έχουν καθιερώσει το είδος (έργα δηλαδή όπως αυτά που αναφέραμε στην αρχή που έχουν μείνει κλασικά) αλλά και σήμερα μια ολόκληρη φιλολογία ποιητικής φαντασίας ή χιούμορ ή κοινωνιολογικού και θρησκευτικού περιεχομένου συγκεντρώνει όλο και περισσότερο την προσοχή και των πλέον εκλεκτικών. Δεν λείπουν βέβαια τα βιβλία που μιλούν για κοινές περιπέτειες τύπου κάου - μπόι ή γκάνγκστερ, μόνο που τις μεταφέρουν στο διάστημα. Υπάρχουν όμως αναμφισβήτητα συγγραφείς αξίας που ασχολούνται σήμερα αποκλειστικά με το είδος αυτό. Όσο για το αναγνωστικό κοινό, αυτό καλύπτει όλα τα διανοητικά στρώματα. Υπάρχουν παιδιά που διασκεδάζουν ακόμα με τις περιπέτειες τύπου Φλας Γκόρντον. Υπάρχουν ατομικοί επιστήμονες που ζητούν στη διαπλανητική φιλολογία τον ονειρεμένο τους κόσμο. Άλλοι που έχουν βρει έναν καινούργιο, πρωτότυπο κόσμο που επιτρέπει τις πιο απίθανες διανοητικές ακροβασίες. Σε αυτούς όλους, χωρίς εξαίρεση, νομίζουμε ότι απευθύνεται η μικρή αυτή ανθολογία.