Κύρου - Παναγιωτάτος: Μια συζήτηση

To 1976 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πλειάς1 ο διάλογος των Άδωνη Κύρου - Δημήτρη Παναγιωτάτου με τίτλο «Για μια επαναστατική παρα-τέχνη».

Επρόκειτο για καταγραφή μιας συζήτησης που είχαν μεταξύ τους οι δύο σκηνοθέτες και θεωρητικοί του κινηματογράφου στο Παρίσι, την άνοιξη (Μάρτιος - Ιούνιος) 1975. Το πρώτο μέρος του βιβλίου είναι πιο θεωρητικό, με κεφάλαια όπως «Μια αριστοκρατία συντηρητισμού», «Η δικτατορία της παράδοσης» και «Αμφισβητείτε! Αμφισβητείτε!» ενώ στο δεύτερο οι δύο συνομιλητές προσεγγίζουν και αναλύουν συγκεκριμένες ενότητες της τέχνης όπως «Τα κόμικς», «Το φωτορομάντζο», «Οι ταινίες πορνό», «Το αστυνομικό μυθιστόρημα» και άλλα.

Το βιβλίο κατέληγε με την ενότητα «Η επιστημονική φαντασία» που δημοσιεύεται στη συνέχεια με την άδεια του Δημήτρη Παναγιωτάτου.

~~~

Παναγιωτάτος: Η επιστημονική φαντασία δεν είναι εντελώς άγνωστη στην Ελλάδα. Είναι όμως, σίγουρα, παρεξηγημένη. Μας ενδιαφέρει να λύσουμε αυτή την παρεξήγηση, άρα να μιλήσ0υμε για το θέμα όπως αυτό παρουσιάζεται μέσα από τη νεοελληνική πραγματικότητα. Υπάρχει μια δυσπιστία στο ελληνικό κοινό, δυσπιστία που έχει καλλιεργηθεί κατάλληλα από τους αρνητές της επιστημονικής φαντασίας. Και υπάρχουν και στερεότυπες φράσεις που φανερώνουν αυτή τη δυσπιστία: «Επιστημονική φαντασία; Τι είναι πάλι αυτό; Μιλήστε μας για πραγματικότητα». Που σημαίνει: άλλο η επιστημονική φαντασία, άλλο η πραγματικότητα. Και σημαίνει ακόμα ότι ή επιστημονική φαντασία «δεν είναι κάτι ζωντανό», «είναι έξω απ' τη ζωή μας», «είναι αντιδραστική» κτλ.

Κύρου: Προς το παρόν εκείνο που πρέπει να καθορίσουμε, πριν επιχειρήσουμε οποιαδήποτε κριτική της επιστημονικής φαντασίας από ιδεολογική άποψη, είναι η ίδια η έννοιά της: τι σημαίνει ο όρος «επιστημονική φαντασία»; Πρέπει να αναλύσουμε τα στοιχεία που τον συνθέτουν, τη «φαντασία» και τον «επιστημονικό» της χαρακτήρα. Από τη μια μεριά υπάρχει η «φαντασία», με την έννοια του «φανταστικού». Στα μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας συμβαίνουν γεγονότα «φανταστικά», δηλαδή γεγονότα που δε μπορούμε να τα εξηγήσουμε ρασιοναλιστικά. Και αυτά τα γεγονότα έρχονται σε σύγκρουση με τον υπόλοιπο ρασιοναλιστικό κόσμο. Από την άλλη μεριά υπάρχει ο «επιστημονικός» χαρακτήρας. Τα «φανταστικά» γεγονότα εξηγούνται «επιστημονικά» και παρουσιάζονται σαν απόλυτα «φυσιολογικά» από τη στιγμή που θα δεχτεί κανείς μιαν υποθετική εξέλιξη στις επιστήμες του ανθρώπου, εξέλιξη όμως πού δεν έχει ακόμα πραγματοποιηθεί ή είναι πολύ δύσκολο να πραγματοποιηθεί ποτέ.

Παναγιωτάτος: Το βιβλίο του Ρέι Ράσελ Ο άνθρωπος με μάτια - ακτίνες Χ προσφέρει ένα τυπικό παράδειγμα των όσων είπες. Γινόμαστε μάρτυρες της περίπτωσης ενός γιατρού που μπορεί να βλέπει μέσα από την ύλη. Υπερφυσικό ον; Καθόλου. Το φαινόμενο εξηγείται «επιστημονικά» χάρη στην ανακάλυψη ενός φαρμάκου πού δίνει στα μάτια την ιδιότητα των ακτίνων Χ. Το πρόβλημα είναι, μονάχα, ότι δεν υπάρχει τέτοιο φάρμακο και είναι αμφίβολο αν θα υπάρξει κάποτε.

Κύρου: Άρα «επιστημονική φαντασία» είναι ή «επιστημονική» εξήγηση ενός «φανταστικού» γεγονότος με βάση μια υποθετική εξέλιξη της επιστήμης, εξέλιξη που ωστόσο δε δέχεται η επίσημη επιστημονική πλευρά. Ουσιαστικά, δηλαδή, πρόκειται για ψευτο-επιστημονική εξήγηση. Η επιστημονική φαντασία είναι πολύ περισσότερο «φαντασία» και πολύ λιγότερο -ή και καθόλου- «επιστήμη».

Παναγιωτάτος: Σύμφωνα με το τελευταίο αυτό συμπέρασμα, η επιστημονική φαντασία αμφισβητεί τόσο το ρασιοναλισμό όσο και την «επίσημη» επιστήμη, που είναι μια από τις εκφράσεις του. Αλλά αμφισβητώντας το ρασιοναλισμό, η επιστημονική φαντασία φανερώνει ήδη τον προοδευτικό της χαρακτήρα. Γιατί ξέρουμε σήμερα πώς οι υπέρμαχοι του ρασιοναλισμού και της αιτιοκρατίας είναι οι επαγγελματίες αντιδραστικοί. Ο Κριστιάν Ζιμέρ, κριτικός κινηματογράφου στο περιοδικό του Σαρτρ Μοντέρνοι Καιροί, το γράφει καθαρά: «Ρασιοναλισμός και θρησκεία συναντώνται, η φύση τους είναι η ίδια»2. Έτσι είναι. Με τη μανία τους να βρίσκουν σε όλα μιαν αιτία, οι οπαδοί του ρασιοναλισμού υποτάσσονται με τη μεγαλύτερη ευκολία στα δόγματα, αφού μονάχα τα δόγματα μπορούν να ικανοποιήσουν την τάση τους να ρωτάνε συνέχεια «γιατί αυτό» και «γιατί εκείνο». Ποιο είναι το μεγαλύτερο επιχείρημα της εκκλησίας σε έναν άθεο; «Εμείς σου προτείνουμε», λένε οι παπάδες, «ένα δόγμα -τη χριστιανική θρησκεία- που τα εξηγεί όλα με το νι και με το σίγμα. Αφού εσύ δεν το δέχεσαι, πες μας τότε πώς έγινε ο κόσμος»... Πώς έγινε ο κόσμος; Ένας αυθεντικός ματεριαλισμός αντικαθιστά την «αιτία» με το «τυχαίο». «Η μοναδική αιτία των φαινομένων είναι μια αντί-αιτία» λέει ο Κλεμάν Ροσέ3. Αμφισβητώντας λοιπόν το ρασιοναλισμό και την «επιστήμη», χωρίς όμως να καταδικάζει πάντα την τεχνολογική εξέλιξη, ή επιστημονική φαντασία αμφισβητεί την ίδια την κυριαρχούσα ιδεολογία. Γιατί το μεγαλύτερο όπλο της κυριαρχούσας ιδεολογίας είναι ο ρασιοναλισμός.

Κύρου: Κι εδώ νομίζω ότι φτάνουμε σε αυτό που ονομάζουμε «φανταστική ματιά» του κόσμου και των πραγμάτων, που -μην ξεχνάμε- ήταν και η βάση του σουρεαλισμού. Δηλαδή, τον βοηθάει να μάθει να βλέπει την άλλη όψη των πραγμάτων, αυτή που υπάρχει αλλά δε φαίνεται «ρασιοναλιστικά» και τον βοηθάει ν' αμφισβητεί έτσι την «αλήθεια» του κόσμου γύρω του.

Παναγιωτάτος: Το να αγνοούμε αυτή την άλλη όψη των πραγμάτων ισοδυναμεί με το να αγνοούμε, για χάρη του συνειδητού το ασυνείδητο. Το ασυνείδητο όμως υπάρχει και δεν ωφελεί σε τίποτα το να κλείνουμε τα μάτια μας ή μάλλον τη φαντασία μας. Με τη φαντασία μπορούμε να γνωρίσουμε την πραγματικότητα. Η αμφισβήτηση της πραγματικότητας οδηγεί σε μια βαθύτερη γνώση της.

Κύρου: Οπωσδήποτε. Για να γνωρίσουμε την πραγματικότητα, πρέπει να υπολογίζουμε και τις δυνατότητες της πραγματικότητας, όλες, τις σημερινές και τις αυριανές. Περνάμε τόσα χρόνια της ζωής μας με το να ονειρευόμαστε ή να φανταζόμαστε. Πώς μπορούμε λοιπόν να πετάξουμε το όνειρο και τη φαντασία; Ο Ζολά στο «Ζερμινάλ» περιγράφει μια εξέγερση ανθρακωρύχων που σκοτώνουν τον πατρώνο τους, του κόβουν τα γεννητικά όργανα, τα κρεμάνε και κάνουν μια παρέλαση τραγουδώντας ενθουσιασμένοι. Κι όταν κατηγόρησαν τον Ζολά ότι αυτό δεν είχε γίνει ποτέ, ο Ζολά απάντησε ότι «θα έπρεπε να είχε γίνει»! Ο ρόλος κάθε καλλιτέχνη δεν είναι να πει μονάχα τι γίνεται, αλλά και τι πρέπει να γίνει, τι θα μπορούσε να γίνει... Αλλιώς, θα μας έφταναν οι εφημερίδες για να μαθαίνουμε τα «γεγονότα» και την «πραγματικότητα». Η αληθινή πραγματικότητα είναι διαφορετική, και για να την πιάσουμε πρέπει πρώτα να αμφισβητήσουμε την «πραγματικότητα» που βρίσκεται γύρω μας. Πρέπει να καταλάβουμε πως ένα εργοστάσιο δεν είναι μονάχα ένα κτίριο, μερικοί άνθρωποι πού πηγαίνουν και έρχονται και ο θόρυβος των μηχανών, είναι και η φτώχεια, η φαντασία, το όνειρο και, κυρίως, η εκμετάλλευση...

Παναγιωτάτος: Τίποτα δεν είναι περισσότερο ψεύτικο από τη γύρω «πραγματικότητα» που θέλει να μάς επιβάλλει ή κυριαρχούσα ιδεολογία. Ο Γκοντάρ αναφέρει ένα ωραίο παράδειγμα για να το δείξει αυτό. Ας υποθέσουμε, λέει, πως ακούμε τον Νίξον να μιλάει από την τηλεόραση. Τον «βλέπουμε» και συγχρόνως τον «ακούμε». Αυτό είναι ή «πραγματικότητα». 'Ο Νίξον είναι -ήταν ο πρόεδρος των 'Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, άρα, θεωρητικά τουλάχιστον, αξιόπιστο πρόσωπο, και άρα αυτά πού λέει, είναι η αλήθεια. Όμως ή αληθινή πραγματικότητα παρουσιάζεται εντελώς διαφορετική: ο Νίξον είναι ένα κάθαρμα κι όλα όσα λέει είναι ψευτιές. Αν τώρα στη θέση τον Νίξον φανταστούμε τον Φορντ έναν άλλον κυβερνήτη ή πρωθυπουργό μιας χώρας, και σκεφτούμε όλη την πλύση εγκεφάλου που γίνεται στο κοινό με την τηλεόραση, το ραδιόφωνο, τις εφημερίδες, και που εξυπηρετεί την ιδεολογία τον συστήματος και της άρχουσας τάξης, μπορούμε αμέσως να συνειδητοποιήσουμε τι σημαίνει αυτή ή περιβόητη «πραγματικότητα» που μας προπαγανδίζουν: σημαίνει την πραγματικότητα της μπουρζουαζίας.

Κύρου: Για να ανακεφαλαιώσουμε λοιπόν: Η επιστημονική φαντασία είναι, από τη φύση της, προοδευτική, γιατί μας βοηθάει να πιάσουμε καλύτερα την πραγματικότητα. Στην πράξη όμως, υπάρχουν πολλά παραδείγματα μυθιστορημάτων επιστημονικής φαντασίας τον είναι αρνητικά. Για αυτό δεν είναι υπεύθυνη η επιστημονική φαντασία, αλλά η προσπάθεια της μπουρζουαζίας να αποπροσανατολίσει τον κόσμο με ιστορίες για να περνάει η ώρα ή για να τον κάνει να ξεφεύγει από την πραγματικότητα. Ποτέ δεν πρέπει να κρίνουμε ένα είδος με βάση την εκμετάλλευση που έχει υποστεί, αλλά με βάση τις δυνατότητες τ0υ ίδιου τ0υ είδους.

Παναγιωτάτος: Φυσικά. Όλα έχουν υποστεί εκμετάλλευση από το σύστημα. Όταν κρίνουμε ένα είδος τέχνης, πρέπει πάντα να το κρίνουμε σύμφωνα με την εποχή που εμφανίστηκε. Κι όταν πάλι διαπιστώνουμε πως έχει πάψει πια να λειτουργεί θετικά και το έχει ιδιοποιηθεί το κατεστημένο, πρέπει να φροντίσουμε για την, σε μεγαλύτερη έκταση, ανανέωσή του. Η επιστημονική φαντασία είναι σχετικά πρόσφατο λογοτεχνικό είδος, βρίσκεται σε μεγάλη άνθηση και δεν έχει βρεί ακόμα -ευτυχώς- το δρόμο της: δίπλα σε παραδείγματα αρνητικά, υπάρχουν παραδείγματα θετικά. Δεν έχει βρει ακόμα, το δρόμο της όχι επειδή δε μπορεί, αλλά επειδή αρνείται. Έτσι και θελήσει να τον βρει, έτσι και πάψει να ανανεώνεται διαρκώς και να παρουσιάζει τα πιο αντιφατικά δείγματα, θα πρέπει να θεωρείται πεθαμένη.

• 1. Εκδόσεις Πλειάς, Πανεπιστημίου 34, Αθήνα 143, επιμέλεια Γεράσιμος Μάρκου, σύνθεση κουβερτούρας Μαρία Δούκα, από μια φωτογραφία της Ελέν ντε Νικολαΐ
• 2. Κριστιάν Ζιμέρ, «Κινηματογράφος και πολιτική», έκδοση «Σεγκέρ», Παρίσι 1974, σελ. 267
• 3. Κλεμάν Ροσέ, «Η Αντι-Φύση», έκδοση P.U.F., Παρίσι 1973, σελ. 42