Κριτική: «Επιστροφή στο μέλλον»

H Επιστροφή στο μέλλον (1973) εκτυλίσσεται σε μια ουτοπία, τα μέλη της οποίας είναι ανήμπορα να πράξουν το κακό. Και πραγματεύεται τη στιγμή της μεγαλύτερης -εσωτερικής- κρίσης της.

Γιατί κρίση; Ποιος δεν θα ήθελε να ζει σε ένα τέτοιο κόσμο; Αποδεικνύεται, οι ίδιοι οι πολίτες της. Βυθισμένοι στην ανία και τη συλλογική κατάθλιψη που γεννά, αυτοκτονούν μαζικά. Για την ώρα ο πληθυσμός διατηρείται σταθερός χάρη στα κέντρα ελεγχόμενης γονιμότητας. Αλλά είναι σαφές ότι δεν αρκούν οι αριθμοί. Μια κοινωνία στην οποία τα μέλη δεν βρίσκουν ενδιαφέρον στη ζωή, είναι προορισμένη να σβήσει.

Enter ο 31.450.670/62/5, όπως λέγεται ο πρωταγωνιστής. Ένας μέσος πολίτης (ούτε καν ιδιαιτέρως υψηλού IQ) που βλέπει τον κόσμο διαφορετικά. Η ματιά του προκαλεί ρίγος, η σεξουαλική του ορμή χαρίζει ξανά «ζωή». Είναι ένας νέος προφήτης, που αρχίζει να μαζεύει γύρω του πιστούς ακόλουθους. Πρώτα δεκάδες, πολύ γρήγορα εκατοντάδες και χιλιάδες. Μια νέα θρησκεία (σήμερα θα την ονομάζαμε «cult») γεννιέται και αναπτύσσεται με ρυθμούς που συγκριτικά με την αιώνια ακινησία της ουτοπίας είναι ιλιγγιώδεις. Και φυσικά οι αρχές που τη διέπουν ξεφεύγουν από τις νόρμες και το φυσιολογικό. Ο 31.450 κηρύττει το κακό. Σκοτώστε. Καταστρέψτε. Καταπνίξτε τις αναστολές, αφήστε τα ζωώδη σας ένστικτα ελεύθερα.

Πώς θα αντιδράσει η ουτοπία; Με το μόνο τρόπο που γνωρίζει. Με το καλό. Θα χτίσει εγκαταστάσεις για να στεγάσει τα μέλη της ομάδας, θα ζητήσει από τους πολίτες να μην αντιστέκονται στα εγκλήματά της. Και έτσι η φωτιά θα εξαπλωθεί σε κάθε γωνιά -σε κάθε πλανήτη- της, χωρίς τίποτα ικανό να τη σταματήσει. Μόνο οι εσωτερικές έριδες της ομάδας, ο φόβος του ενός ποταπού ηγέτη (διαδόχων του 31.450) για τον άλλο, του Μεγάλου Σαδιστή για τον Μεγάλο Δολοφόνο. Και αν αυτό δεν αρκεί, ίσως το τέλος του Σύμπαντος.

Ο Διαμαντής Φλωράκης (γ. 1935) ήταν 38 ετών όταν κυκλοφορούσε η Επιστροφή, σε ένα περιβάλλον που δεν ήταν ώριμο για ανάλογα έργα. Ποιες γόνιμες επιρροές διέθετε για να αντλήσει ιδέες και να καλλιεργήσει το ύφος του ο συγγραφέας; Πόσα μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας είχαν κυκλοφορήσει τότε στα ελληνικά; Πολύ λίγα -και σχεδόν όλα «παλιά», ενός στιλ που τελείωνε.

Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον ο Φλωράκης καινοτόμησε. Η Επιστροφή στο μέλλον παρουσιάζει μια σειρά από χαρίσματα που στην Ελλάδα του '70 δεν ήταν ούτε στοιχειώδη ούτε αυτονόητα. Πρώτα από όλα το χτίσιμο του κόσμου, η περιγραφή της ουτοπίας, αν και απλουστευμένη (ο Φλωράκης μένει στα βασικά και τελείως απαραίτητα στοιχεία της) είναι εξαιρετικά ώριμη. Στα μέλη της που γνωρίζουμε, αποστολή, ψυχοσύνθεση, πράξεις -όλα δένουν άρτια. Η περιγραφή της cult, της αντιουτοπίας, αυθεντική, δυνατή, στην εξέλιξή της συγκλονίζει. Η αντίδραση της ουτοπίας, ακόμα και των ρομπότ που την υπηρετούν, πολύ ενδιαφέρουσα, θα βάλει τον αναγνώστη σε βαθιά σκέψη. Προσωπικά, μου θύμισε το διάλογο για το πώς αντιμετωπίζουμε τις φασιστικές οργανώσεις από την εποχή του Χίτλερ ως τις μέρες μας στην Ελλάδα. Τους αρνητές, τους επίδοξους καταστροφείς της Δημοκρατίας (όχι βέβαια της ουτοπίας) θα τους διευκολύνουμε; Μπορούν να αποτελούν μέρος των δημοκρατικών διαδικασιών;

Μόνη καίρια αδυναμία του μυθιστορήματος στα μάτια μου, η κατάληξή του. Ο Φλωράκης επιδίωξε να δώσει μια διάσταση πολύ μεγάλη στο έργο του, θα έλεγα άκαιρα μεγάλη, που -γνώμη μου είναι- αδικεί ό,τι είχε ως τότε χτίσει.

Από την πρώτη ανάγνωση της Επιστροφής στο μέλλον, γύρω στο '83-'84, δεν είχα συγκρατήσει κάτι ιδιαίτερα θετικό. Χρειάστηκε μια δεύτερη για να «δω» το μυθιστόρημα με άλλο βλέμμα. Ευτυχές αυτό - ευτυχές ότι εξελισσόμαστε ως αναγνώστες. Και ευτυχές επίσης να διαπιστώνει κανείς πώς κάποιοι Έλληνες συγγραφείς βρέθηκαν κάποτε μπροστά από την εποχή τους.

Νίκος Αλμπανόπουλος