Κριτική: «Ο τέταρτος κόσμος»

Submitted by nikosal on Thu, 06/15/2017 - 20:35

Ο Τέταρτος κόσμος διαδραματίζεται σε μια χώρα σε οξύτατη κρίση -δεν μιλάμε για συνηθισμένα πράγματα. Δεν είναι μόνο ότι η ανεργία είναι ανεξέλεγκτη, είναι η ζωή που κάνουν οι άνεργοι. Ζουν σε καταυλισμούς από τους οποίους δεν μπορούν καν να εξέλθουν χωρίς συγκεκριμένη άδεια και σκοπό, φορούν ένα κόκκινο αστέρι στο στήθος, τους απαγορεύεται να μπαίνουν στα μαγαζιά. Αλλά και οι λίγοι που έχουν «δουλειά», απασχολούνται περιστασιακά, λίγες ώρες την εβδομάδα. Να πώς περιγράφει την κατάσταση και πώς δικαιολογεί τα μέτρα που έχουν ληφθεί ο πρωθυπουργός της χώρας, επικεφαλής του κόμματος των τραπεζιτών Μπεν Σαχάρα (θα μπορούσε το όνομα να είναι μια παραπομπή στους Βενιζέλο - Σαμαρά, το μυθιστόρημα κυκλοφόρησε το 2013):

«Το (κόκκινο) αστέρι καθιερώθηκε, όπως πολύ καλά γνωρίζει ο κόσμος, για την ασφάλεια των εμπορικών συναλλαγών και προδίδει πολιτική οξυδέρκεια. Για τον ίδιο λόγο (...) απαγορεύεται η κυκλοφορία αυτών των ανθρώπων μέσα στις πόλεις, τις ώρες λειτουργίας της αγοράς (...) Είναι προφανές ότι εμπορικές συναλλαγές δεν είναι σε θέση να πραγματοποιούν όσοι δεν έχουν ένα στοιχειώδες εισόδημα. Για αυτό και ο νόμος ορίζει ρητά ότι άνεργοι που έχουν εισοδήματα από άλλες αιτίες, μισθώσεις ακινήτων, κληρονομιές, αιτιολογημένες καταθέσεις, και λοιπά, εξαιρούνται αυτής της ρύθμισης. Στην ουσία, το κόκκινο αστέρι το φοράνε μόνο οι άνεργοι οι οποίοι δεν έχουν απολύτως κανένα εισόδημα (...) Ο νομοθέτης λοιπόν, εστιάζει στην ασφάλεια των εμπορικών συναλλαγών, δηλαδή στην ασφάλεια της καθημερινής ζωής, διότι ένας άνθρωπος που δεν έχει κανένα απολύτως εισόδημα και παρ' όλα αυτά συναλλάσσεται, θέτει σε δοκιμασία όχι μόνο την καλή πίστη και τα συναλλακτικά ήθη, αλλά γενικώς ολόκληρη την οικονομία της Χώρας (...)».

Σε αυτό το κοινωνικό πλαίσιο, ο Γρηγοράκος παρακολουθεί στιγμιότυπα από τη ζωή μερικών ανθρώπων. Όλες οι κοινωνικές τάξεις μπαίνουν στο μείγμα: Ένας άνεργος που αφήνει πίσω την οικογένειά του για να γίνει μισθοφόρος σε αφρικανική χώρα. Ένα ζευγάρι πλουσίων που υποχρεώνεται ξαφνικά να συγκατοικήσει με μια φτωχή λαϊκής καταγωγής οικογένεια. Ένας πρώην καθηγητής που αποφασίζει να αποδεχθεί μια εργασία που δεν φανταζόταν ποτέ ότι θα έκανε. Ένας ακαδημαϊκός επαναστάτης που επιδιώκει να βγάλει τις μάζες από την αποχαύνωση -και άλλοι πολλοί.

Οι αφηγήσεις από τη ζωή των περισσοτέρων χαρακτήρων έχουν ενδιαφέρον και συγκαταλέγονται στα δυνατά σημεία του μυθιστορήματος. Είναι κάτι που πετυχαίνει ο Γρηγοράκος υπερβάλλοντας (θεμιτό...) στην περιγραφή της κοινωνικής εξαθλίωσης και χρησιμοποιώντας ως όχημα τις ακραίες καταστάσεις. Παρόλα αυτά δεν «κυλάει» στο γραφικό, οι άνθρωποί του εξακολουθούν να μας είναι οικείοι. Στα θετικά και η γκρίζα απόπειρα της κυβέρνησης να στεγάσει μερικές εκατοντάδες άστεγους σε σπίτια ευπόρων κάνοντας τις γραμμές της πολιτικής της ασαφείς. Τα κίνητρά της είναι φανερά σε κάποιους, οι περισσότεροι όμως θα την αντιληφθούν ως απόδοση δικαιοσύνης, με τη βοήθεια και της προπαγάνδας των ΜΜΕ.

Στις αδυναμίες του μυθιστορήματος η διαρκής εναλλαγή της προσοχής από τον ένα ήρωα στον άλλο, που κάποιες στιγμές αποσυντονίζει τον αναγνώστη. Δεν με έπεισε, επίσης, η αναπάντεχη μετάλλαξη μιας εκ των κυρίων ηρωίδων. Δεν δικαιολογούνταν από τα όσα είχαμε μάθει για αυτήν ως το τέλος σχεδόν, γνωρίζοντας ήδη καλά όχι μόνο τις εκφράσεις της, αλλά τον εσωτερικό της κόσμο. 

Ένα σημείο που αξίζει να συζητηθεί είναι η προσέγγιση του κόσμου της δικαιοσύνης από το συγγραφέα. Ο Γρηγοράκος ήταν δικηγόρος (αν καταλαβαίνω καλά από τα βιογραφικά σημειώματα, είναι συνταξιούχος πλέον) και στον Τέταρτο Κόσμο η δικαιοσύνη παίζει έναν περιφερειακό μεν, πάντως ορατό ρόλο. Η κυβέρνηση Σαχάρα την έχει ιδιωτικοποιήσει και οι παρουσιαστές στις ζωντανές εκπομπές των ΜΜΕ φαίνεται να την απονέμουν νωρίτερα από τους δικαστές, αμφότερα προφανώς αλάνθαστα σημάδια παρακμής. Ωστόσο οι μόνοι δύο επαγγελματίες του χώρου που εμφανίζονται στο μυθιστόρημα, ένας εισαγγελέας και ένας δικηγόρος παρουσιάζονται ευσυνείδητοι, ώριμοι, αποτελεσματικοί. Δεν μπορώ να μην φανταστώ ότι αυτή είναι εξιδανικευμένη δικαιοσύνη, μέσα από τα μάτια του συγγραφέα. «Η δικαιοσύνη με όλα της τα προβλήματα έχει υψηλούς λειτουργούς, από μόνη της θα τα κατάφερνε ίσως μια χαρά, αλλά η πολιτική εξουσία την έχει ρίξει στα τάρταρα». Είναι αυτή η δικαιοσύνη που ζούμε σήμερα; Είναι ρεαλιστικό σε ένα κόσμο που συνταράσσεται από δυστοπικών διαστάσεων φθορά της νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας, να παραμένουν «φάροι» μόνο στην τρίτη εξουσία, τη μόνη μάλιστα που δεν ελέγχεται από την κοινωνία; Όχι. Και η κρίση μου είναι ότι σε ένα πολιτικό μυθιστόρημα δεν είναι ούτε θεμιτό. Αλλά η τελική απόφαση επαφίεται σε κάθε αναγνώστη χωριστά.

Ο Τέταρτος κόσμος αξίζει το χρόνο σας για μερικούς από τους ήρωές του. Έχω πάντως την αίσθηση ότι αν είχε γραφεί ως μια σειρά από διηγήματα με τους ίδιους ακριβώς πρωταγωνιστές στον κόσμο που έπλασε ο Γρηγοράκος, θα αποτελούσε καλύτερο ανάγνωσμα. 

Αξιολόγηση: